वर्ग.8.भूगोल.सागर तळ रचना

४. सागरतळरचना

संकलित मूल्यमापन

• लेखी परीक्षा

स्वत:चा अभ्यास

प्रश्न १- योग्य पर्याय निवडा.

(१) जमिनीवरील भूरूपांप्रमाणेच सागरातही जलमग्न भरूपे आढळतात कारण

(i) पाण्याखाली जमीन आहे.

(ii) पाण्याखाली ज्वालामुखी आहेत.

(iii) जमीन सलग असून तिच्या सखल भागात पाणी आहे.

(iv) जमीन सलग असून ही पाण्याप्रमाणे तिची पातळी सर्वत्र सारखी नाही.

उत्तर- जमिनीवरील भूरूपांप्रमाणेच सागरातही जलमग्न भूरूपे आढळतात. कारण पाण्याखाली जमीन आहे.

(२) मानव सागरतळरचनेचा कोणता भाग प्रामुख्याने वापरतो ?

(i) प्लॉट प्लॅटफॉर्म

(ii) सेगमेंटल अनलोडिंग

(iii) सागरी मैदाने

(iv) सागरी डोह

उत्तर - मानव सागरतळरचनेचा भूखंडमंच भाग प्रामुख्याने वापरतो.

(३) खालीलपैकी कोणता पर्याय सागरी निक्षेपाशी निगडित आहे?

नद्या, हिमनद्या, प्राणी-वनस्पती अवशेष

(ii) ज्वालामुखीय राख, प्लॅटफॉर्म, जीवजंतू वनस्पतींचे अवशेष

(iii) ज्वालामुखीय राख, लाव्हारस, चिकणमाती सूक्ष्म कण

(iv) ज्वालामुखीय राख, सागरी प्राणी वनस्पतींचे अवशेष, सागरी मैदाने.

(इ) कोणती भूरूपे सागरी सीमांचे संरक्षण व नौदलाच्या तळ उभारणीस योग्य आहेत ?

उत्तर - सागरी किनारा ही भूरूपे सागरी सीमांचे संरक्षण व नौदलाच्या तळ उभारणीस योग्य आहेत.

प्रश्न ३ - भौगोलिक कारणे लिहा.

(१) सागरतळरचनेचा अभ्यास मानवास उपयुक्त आहे.

उत्तर - कारण (i) जमिनीवर असणाऱ्या सजीव सृष्टीपेक्षा जास्त प्रजाती

सागरात आहेत. (ii) महासागरातील जीवसृष्टीचे स्वरूप समजण्यासाठी तसेच सागरतळावरील खनिजांची माहिती मिळवण्यासाठी सागरतळरचनेचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे. (iii) भूपृष्ठाप्रमाणेच सागरातही अनेक भूरूपे निर्माण झाली आहेत. तसेच महासागरात खनिजांचे भांडार आहे. धातू व अधातूंचा प्रचंड साठा आहे. म्हणूनच सागरतळरचनेचा अभ्यास मानवास उपयुक्त आहे.

(२) भूखंडमंच हे मासेमारीसाठी नंदनवन आहे.

उत्तर - कारण (i) मानवाच्या दृष्टीने भूखंडमंच महत्त्वाचा आहे. जगातील

मासेमारीची विस्तृत क्षेत्रे भूखंडमंचावरच आढळतात. (ii) भूखंडमंच हा भाग उथळ असल्याने सूर्यकिरणे तळापर्यंत पोहचतात. तेथे शेवाळ, प्लवंक या सागरी वनस्पतींची वाढ होते. हे माशांचे खादय असते. (iii) त्यामुळे जास्त जलचर प्राणी या भागात आढळतात. हे क्षेत्र मासेमारीसाठी अत्यंत उपयुक्त असते. म्हणून भूखंडमंच हे मासेमारीसाठी नंदनवन आहे.

(३) काही सागरी बेटे ही सागरी पर्वतरांगांची शिखरे असतात.

उत्तर - कारण (i) सागरात असणाऱ्या व सर्व बाजूंनी पाण्याने वेढलेल्या लहान भूभागास सागरी बेटे म्हणतात. (ii) सागरतळावरील पर्वतरांगा हे जलमग्न पर्वत म्हणून ओळखले जातात. या पर्वतरांगा शेकडो किमी रुंद तर हजारो किमी लांब असतात. जलमग्न पर्वतरांगांच्या शिखरांचे भाग काही ठिकाणी सागरपृष्ठाच्या वर आलेले असतात. त्यांना आपण सागरी बेटे म्हणून ओळखतो. म्हणून काही सागरी बेटे ही सागरी पर्वतरांगांची शिखरे असतात.

(४) खंडान्त उतार ही भूखंडांची सीमारेषा मानतात.

उत्तर - कारण (i) भूखंडमंचाचा भाग संपल्यावर समुद्रतळाचा उतार तीव्र

होत जातो. (ii) खंडान्त उताराला लागून सागरतळाशी विस्तीर्ण मैदाने सरू होतात. (iii) म्हणजे भूखंडमंच व सागरी मैदान यांच्यामध्ये खंडान्त उतार आहे. म्हणून खंडान्त उतार ही भूखंडाची सीमारेषा मानतात.

(५) मानवाकडून सागरात होणारे टाकाऊ पदार्थांचे विसर्जन हें पर्यावरणाच्या दृष्टीने हानिकारक असते.

उत्तर - कारण (i) शहरातील सांडपाणी, घनकचरा, किरणोत्सर्ग पदार्थ, टाकाऊ रसायने, प्लॅस्टिक इत्यादी मानवनिर्मित घटकांचे संचयन सागरात होते. (ii) या पदार्थांमुळे जलावरणास प्रदूषणाचा धोका निर्माण होतो. हे पदार्थ सागरी जीवसृष्टी व तेथील पर्यावरणाच्यादृष्टीने अत्यंत हानिकारक आहेत. यातील प्रदूषणकारी घटकांचे प्रमाण कमी असूनही त्यांचे उपद्रवमूल्य अधिक आहे. म्हणून मानवाकडून सागरात होणारे टाकाऊ पदार्थांचे विसर्जन हे पर्यावरणाच्या दृष्टीने हानिकारक असते.

प्रश्न ४ - पृष्ठ क्रमांक २७ वरील 'पहा बरे जमते का?' मधील नकाशाचे निरीक्षण करून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

(१) मादागास्कर आणि श्रीलंका हे सागरतळरचनेच्या कोणत्या भूरूपांग संबंधित आहे?

उत्तर - मादागास्कर आणि श्रीलंका हे सागरतळरचनेच्या सागरी बेटे या भूरूपांशी संबंधित आहे.

(२) हे भूभाग कोणकोणत्या खंडाजवळ आहेत ?

उत्तर मादागास्कर बेट हे आफ्रिका खंड व श्रीलंका बेट हे आशिया खंडाजवळ आहेत.

(३) आपल्या देशातील कोणती बेटे जनमग्न पर्वतशिखरांचे भाग आहेत?

उत्तर - आपल्या देशातील बंगालच्या उपसागरातील अंदमान-निकोबार बेटे ही जलमग्न पर्वतशिखरांचे भाग आहेत.

प्रश्न १ - रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.

(१) सागरतळावरील पर्वतरांगा हे पर्वत म्हणून ओळखले जातात.

(२) सागरतळावर होणाऱ्या भूकंप व ज्वालामुखींचे उद्रेक यामुळे किनारी प्रदेशात निर्मितीचा धोका संभवतो.

(३) पॅसिफिक महासागरातील खोल गर्ता आहे. गर्ता ही जगातील सर्वांत खोल आहे.

उत्तर - (१) जलमग्न (२) त्सुनामी (३) मरियाना

(१) जमिनीवरील भूरूपांना नाव देण्यासाठी कोणते निकष वापरले ?

उत्तर - भूपृष्ठावर आपल्याला दिसणाऱ्या असमान उंचीच्या प्रदेशाचे आपण अनेक भूरूपांमध्ये वर्गीकरण करतो.

(३) पाण्याखालील भूरूपांसाठी कोणते निकष वापरले ते लिहा.

उत्तर - पाण्याखाली असणाऱ्या असमान उंचीच्या जलमग्न प्रदेशाचे आपण अनेक भूरूपांमध्ये वर्गीकरण करतो.) आकृतीमध्ये कोणकोणती जलमग्न भूरूपे दिसत आहेत ते ओळखा व नावे दया.

उत्तर - आकृतीमध्ये भूखंड मंच, खंडान्त उतार, जलमग्न पर्वत, छागोस पठार, सागरी मैदान, जावा गर्ता इत्यादी जलमग्न भूरूपे दिसत आहेत.

(३) यात मासेमारीसाठी उपयुक्त क्षेत्र कोठे असेल व का?

उत्तर - यात मासेमारीसाठी भूखंडमंच हे उपयुक्त क्षेत्र आहे. कारण भूखंडमंच हा भाग उथळ असल्याने सूर्यकिरण तळापर्यंत पोहचतात. तेथे शेवाळ, प्लवंक या सागरी वनस्पतींची वाढ होते. हे माशांचे उत्तम खादय असते. त्यामुळे जास्त मासे या भागात आढळतात. हे क्षेत्र मासेमारीसाठी जास्त उपयुक्त असते.