वर्ग.7.भूगोल.4.हवेचा दाब

४. हवेचा दाब

हवेच्या दाबामुळे पृथ्वीवर वातावरणात वादळ, पर्जन्य यांसारख्या घडामोडी होतात.

• भूपृष्ठापासून जसजसे उंच जावे तसतशी हवा विरळ होत जाते. परिणामी हवेचा दाब उंचीनुसार कमी होतो.

हवेचे तापमान व हवेचा दाब

जेथे तापमान जास्त असते, तेथे हवेचा दाब कमी असतो.

तापमानाच्या पट्ट्यांचा अक्षवृत्तीय विस्तार हा जास्त असतो, तर हवेच्या दाबांचे पट्टे कमी रुंदीचे असतात.

तापमानाच्या असमान वितरणाचा परिणाम हवेच्या दाबावरही होतो, त्यामुळे पृथ्वीवर विषुववृत्तापासून दोन्ही ध्रुवांच्या दरम्यान क्षितिजसमांतर दिशेत हवेच्या कमी व जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होतात.

भूपृष्ठावरील दाबपट्टे

• विषुववृत्तीय कमी दाबाचा पट्टा कर्कवृत्त ते मकरवृत्त यां दरम्यान सूर्याची किरणे लंबरूप पडत असल्यामुळे या भागात तापमान जास्त असते. हवा तापून प्रसरण पावते व हलकी होऊन आकाशाकडे जाते. ही क्रिया सतत घडत असल्याने ०० ते ५० उत्तर व दक्षिण अक्षवृत्तांच्या

दरम्यान हवेचा कमी दाबाचा पट्टा निर्माण होतो.

• मध्य अक्षवृत्तीय जास्त दाबाचे पट्टे - विषुववृत्तीय प्रदेशातील उष्ण व हलकी हवा अधिक उंचीवर गेल्यानंतर ध्रुवीय प्रदेशाकडे उत्तर व दक्षिण दिशेने वाहते. उंचीवरील कमी तापमानामुळे थंड होऊन जड झालेली हवा उत्तर दक्षिण गोलार्धात २५० ते ३५० अक्षवृत्ताच्या दरम्यान हवेच्या जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होते.

• उपध्रुवीय कमी दाबाचे पट्टे- पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील हवेच्या कमी घर्षणामुळे तसेच परिवलनाच्या गतीमुळे या भागातील हवा बाहेर फेकली जाऊन तेथे कमी दाबाचा पट्टा निर्माण होतो. ५५० ते ६५० अक्षवृत्तांच्या दरम्यान उत्तर व दक्षिण गोलार्धात दिसून येते.

• ध्रुवीय जास्त दाबाचे पट्टे दोन्ही ध्रुवीय प्रदेशांत वर्षभर तापमान शून्य अंश सेल्सिअसपेक्षाही कमी असते. त्यामुळे येथील हवा थंड असते. परिणामी ध्रुवीय प्रदेशात पृथ्वी पृष्ठाजवळ हवेच्या जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होतात. ही स्थिती ८०० ते ९०० उत्तर व दक्षिण अक्षवृत्तांदरम्यान दिसून येते.

हवेच्या दाबाचे परिणाम

• वाऱ्यांची, वादळांची व आरोह पर्जन्याची निर्मिती होणे.

उंची मोजण्यासाठी उपयोग होतो. तर श्वसन क्रियेवर परिणाम होतो.

समदाब रेषा

समान हवेचा दाब असलेली ठिकाणे ज्या रेषेने नकाशावर जोडलेली असतात, त्या रेषेला 'समदाब रेषा' असे म्हणतात.

प्रश्न १ - कारणे दया.

(१) हचा दाब उंचीनुसार कमी होतो

उत्तर - कारण (i) हवेतील धूलिकण, बाष्प, जड वायू इत्यादी घटकांचे प्रमाण भूपृष्ठालगत जास्त असते. उंची वाढत जाते, तसे हे प्रमाण कमी होते. (ii) म्हणजेच भूपृष्ठापासून जसजसे उंच जावे तसतशी हवा विरळ होत जाते. म्हणून हवेचा दाब उंचीनुसार कमी होतो.

(२) हवादाब पट्ट्यांचे आंदोलन होते.

उत्तर - कारण (i) सूर्याच्या उत्तरायण व दक्षिणायन या क्रियांमुळे पृथ्वीवर पडणाऱ्या सूर्यप्रकाशाचा कालावधी आणि तीव्रता विषुववृत्तापासून उत्तर व दक्षिण गोलार्धां दरम्यान बदलत जाते. त्यामुळे तापमान पट्टे व त्यांवर अवलंबून असलेल्या दाबपट्ट्यांच्या स्थानात बदल होतो. (ii) हा बदल सर्वसाधारणपणे उत्तरायणात ५० ते ७० उत्तरेकडे किंवा दक्षिणायनात ५० ते ७० दक्षिणेकडे सरकतात. अशा प्रकारे हवादाब पट्ट्यांचे आंदोलन होते.

प्रश्न २- खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(१) होच्या दाबावर तापमानाचा कोणता परिणाम होतो ?

उत्तर - (i) तापमान व हवेचा दाब यांचा जवळचा संबंध आहे. जेथे तापमान जास्त असते, तेथे हवेचा दाब कमी असतो. (ii) जास्त तापमानामुळे हवा गरम होते, प्रसरण पावते आणि हलकी होते. जमिनीलगतची अशी हवा आकाशाकडे

वर जाते, त्यामुळे सदर प्रदेशातील हवेचा दाब कमी होतो.

(२) उपध्रुवीय भागात कमी दाबाचा प‌ट्टा का निर्माण होतो ? उत्तर - (i) पृथ्वीचा ध्रुवाकडे जाणारा भाग तौलनिकदृष्ट्या वक्राकार आहेपन

त्यामुळे ध्रुवाकडील प्रदेशाचे क्षेत्र कमी होत जाते. (ii) या आकारामुळे वाऱ्यांग बाहेर पडण्यास जास्त वाव मिळतो. (iii) पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील हवेच्या कर्म घर्षणामुळे तसेच परिवलनाच्या गतीमुळे या भागातील हवा बाहेर फेकली जाऊ उपध्रुवीय भागात कमी दाबाचा पट्टा निर्माण होतो.

प्रश्न ३ - टिपा लिहा.

मध्य अक्ष वृत्ती य जास्त दाबाचे पट्टे.

 - (i) विषुववृत्तीय प्रदेशातून आकाशाकडे गेलेली उष्ण व हलकी हवा अधिक उंचीवर गेल्यानंतर ध्रुवीय प्रदेशाकडे उत्तर व दक्षिण दिशेत वाह लागते. उंचीवरील कमी तापमानामुळे ती थंड होऊन जड होते. (ii) जड झालेली ही हवा उत्तर व दक्षिण गोलार्धात २५० ते ३५० अक्षवृत्तांच्या दरम्यान जमिनीच्या दिशेने खाली येते. (iii) परिणामी उत्तर गोलार्धात आणि दक्षिण गोलार्धात २५ ते ३५० अक्षवृत्तांच्या दरम्यान हवेच्या जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होतात. ही हवा प्रश्न कोरडी असते. त्यामुळे या प्रदेशात पाऊस पडत नाही. (iv) परिणामी पृथ्वीवरील बहुतेक उष्ण वाळवंटे या प्रदेशात आढळतात

2.हवेच्या बदचे क्षितिज समांतर वितरण

उत्तर - (i) तापमानाच्या पट्ट्यांचा अक्षवृत्तीय विस्तार हा जास्त असतो, ऊर्ध्वक तर हवेच्या दाबांचे पट्टे कमी रुंदीचे असतात. हवेच्या दाब पट्ट्यांचा अक्षवृत्तीय ३०० विस्तार मर्यादित असतो. (ii) तापमानाच्या असमान वितरणाचा परिणाम हवेच्या त्यामुळ दाबावरही होतो. त्यामुळे पृथ्वीवर विषुववृत्तापासून दोन्ही ध्रुवांच्या दरम्यान क्षितिज समांतर दिशेत हवेच्या कमी व जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होतात.

प्रश्न ४ - गाळलेल्या जागी कंसातील योग्य पर्याय लिहा.?

(१) हवा उंच गेल्यावर ' (दाट, विरळ, उष्ण, दमट) होते.

(२) हवेचा दाब या परिमाणात सांगतात. (मिलिबार, मिलीमीटर, मिलिलिटर, मिलिग्रॅम)

(३) पृथ्वीवर हवेचा दाब (समान, असमान, जास्त, कमी) आहे.

(४) ५० उत्तर व ५० दक्षिण अक्षवृत्तांदरम्यान आहे. दाबाचा पट्टा

(विषुववृत्त निम्न, ध्रुवीय उच्च, उपध्रुवीय निम्न, मध्य-अक्षीय उच्च)

उत्तर - (१) विरळ (२) मिलिबार (३) असमान (४) विषुववृत्तीय कमी

वा प्रश्न ५ ३०० अक्षवृत्तापाशी जास्त दाबाचा पट्टा कसा तयार होतो ? तो भाग वाळवंटी का असतो ?

उत्तर - (i) विषुववृत्तीय उष्ण हवा हलकी होऊन वर जाते. वर गेल्यावर थंड व जड होते. जड़ हवा परत खाली येऊ पाहते परंतु विषुववृत्तीय उष्ण हवेचे - ऊर्ध्ववहन प्रभावी असल्याने हवा परत वर रेटली जाते. (ii) ही हवा शेवटी -३०० अक्षवृत्ताच्या दरम्यान भूपृष्ठावर खाली येते व तेथेच कोंडून राहते. त्यामुळे ३०० अक्षवृत्तापाशी जास्त दाबाचा पट्टा तयार होतो.

(२) ध्रुवीय बोऱ्यांची निर्मिती कोणत्या दावपट्ट्यांशी निगडित आहे व ते कोणत्या कटिबंधात येतात ?

उत्तर - ध्रुवीय वाऱ्यांची निर्मिती जास्त दाबपट्ट्यांशी निगडित आहे व ते शीत कटिबंधात येतात.

(३) उष्ण कटिबंधीय प्रदेशात हवेचा दाब कमी असण्याचे कारण कोणते ?

उत्तर- उष्ण कटिबंधीय प्रदेशात सूर्यकिरण लंबरूप पडतात. त्यामुळे त्या भागात तापमान जास्त असते. हवेचे तापमान वाढल्यास हवा प्रसरण पावते व हवेचा दाब कमी होतो. म्हणून उष्ण कटिबंधीय प्रदेशात हवेचा दाब कमी असतो.

(४) समशीतोष्ण कटिबंधातून वाहणारे वारे कोणत्या दावप‌ट्ट्याशी संबंधित आहेत ?

उत्तर - समशीतोष्ण कटिबंधातून वाहणारे वारे जास्त दाबपट्ट्याशी संबंधित आहेत.

(५) कमी दाबाचे पट्टे कोणकोणत्या अक्षवृत्तांदरम्यान आहेत ?

उत्तर - कमी दाबाचे पट्टे उत्तर आणि दक्षिण गोलार्धात 00 ते 50 अक्षांश, 650 ते 550 अक्षांश दरम्यान आहेत.

(१) हवेचे तापमान कमी झाले, तर हवेच्या दाबावर कोणता परिणाम होईल? का ? 

उत्तर - हवेचे तापमान कमी झाले, तर हवा आकुंचन पावते व तिची घनता

वाढल्यामुळे हवेचा दाब वाढतो. हवेच्या तापमानाच्या फरकानुसार हवेच्या दाबात फरक पडतो.

(१) विषुववृत्तावर हवेचा दाब कमी असतो, तर आर्क्टिकवृत्तावर हवेचा दाब कसा असेल 

उत्तर - आटिकवृत्तावर तापमान अतिशय कमी असते. त्यामुळे तेथे वर्षभर हवा थंड व जड असल्याने ध्रुव प्रदेशात जास्त दाबाचा पट्टा निर्माण होतो. म्हणजेच विषुववृत्तावर हवेचा दाब कमी असतो, तर आटिकवृत्तावर हवेचा दाब जास्त असेल

प्रश्न २ - खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(१) हवेच्या दाबामुळे पृथ्वीवर कोणत्या घडामोडी होतात ?

उत्तर - हवेच्या दाबामुळे पृथ्वीवर वातावरणात वादळ, पर्जन्य यांसारख्या अनेक घडामोडी होतात.

(२) हवेच्या दाबावर परिणाम करणारे घटक सांगा.

उत्तर - प्रदेशाची उंची, हवेचे तापमान आणि बाष्पाचे प्रमाण हे घटक हवेच्या दाबावर परिणाम करतात.

(३) समदाब रेषा कशाला म्हणतात ?

उत्तर - समान हवेचा दाब असलेली ठिकाणे ज्या रेषेने नकाशावर जोडलेली असतात, त्या रेषेला समदाबरेषा असे म्हणतात.

प्रश्न १ - खालील प्रश्नांची एका शब्दांत उत्तरे लिहा.

(१) सूर्यापासून पृथ्वीला मिळणारी उष्णता कशी आहे?

उत्तर - असमान

(२) तापमान पट्ट्यांच्या पार्श्वभूमीवर कशाची निर्मिती होते ?

उत्तर - दाबपट्ट्याची

(३) हवेचा दाब मोजण्यासाठी कोणते उपकरण वापरले जाते?

उत्तर - हवादाबमापक