वर्ग.6.भूगोल.चला वृत्ते वापरू यात

२. चला वृत्ते वापरूयात !

पृथ्वीवरील एखाद्या ठिकाणाचे स्थान सांगताना फक्त एक अक्षवृत्त व एक रेखावृत्त विचारात घेतले जाते.

पृथ्वीवरील कोणत्याही प्रदेशाचा विस्तार सांगताना नेहमी त्याच्या सर्वदूर टोकांकडील अक्षवृत्ते व रेखावृत्ते विचारात घेतली जातात.

पृथ्वीवरील नदी, रस्ता, सीमा इत्यादी रेषीय बाबींचा विस्तार सांगताना सुरुवातीच्या स्थानावरील अक्षांश व रेखांश तसेच शेवटच्या स्थानावरील अक्षांश व रेखांश विचारात घेतले जातात.

पृथ्वीवरील विषुववृत्तापासून २३°३०′ उत्तर व २३०३०' दक्षिण अक्षवृत्ता दरम्यानच्या भागातील सर्व ठिकाणी सूर्यकिरणे वर्षात दोन दिवस लंबरूप पडतात. इतर भागात सूर्यकिरणे कधीही लंबरूप पडत नाही.

23°30′ उत्तर अक्षाला 'कर्करोग' म्हणतात. म्हणून 23030' दक्षिण अक्षाला 'मकर' म्हणतात

६६°३०′ उत्तर व दक्षिण अक्षवृत्ता दरम्यान वर्षभरात २४ तासांच्या कालमयदित दिन व रात्र होतात. यांना अनुक्रमे 'आर्क्टिक वृत्त' आणि 'अंटार्क्टिक वृत्त' असेही म्हणतात.६६०३०′ उत्तर व दक्षिण अक्षवृत्तापासून ९०० उत्तर व ९०० दक्षिण ध्रुवापर्यंत या भागात दिवस ऋतूप्रमाणे २४ तासांपेक्षा जास्त असू शकतो.

सूर्यकिरणांचा कालावधी व तीव्रता यांनुसार पृथ्वीवर विविध तापमानांचे पट्टे तयार होतात. तापमान पट्ट्यांच्या अनुषंगाने वायुदाबपट्टे निर्माण होतात

सूर्यप्रकाशाच्या तीव्रतेनुसार होणारा परिणाम म्हणजे प्रदेशानुसार वनस्पती व प्राणी यांमध्ये विविधता निर्माण होते.

१८०० रेखावृत्ताच्या संदभनि 'आंतरराष्ट्रीय वाररेषा' विचारात घेतली जाते. विषुववृत्त हे बृहतवृत्त आहे तसेच एकमेकांसमोरील दोन रेखावृत्ते मिळून बृहतवृत्त तयार होते. पृथ्वीवरील कमीत कमी अंतर शोधण्यासाठी त्यांचा वापर होतो.

(६) दक्षिण ध्रुवावरील ठिकाणाचे अक्षवृत्तीय स्थान कोणते असते ?

900 दक्षिण अक्ष

900 उत्तर अक्ष

०० अक्षवृत्त

प्रश्न २ खालील विधाने तपासा, अयोग्य विधाने दुरुस्त करून पुन्हा लिहा.

(१) एखाद्या ठिकाणाचे स्थान सांगताना फक्त रेखावृत्ताचा उल्लेख केला तरीही चालतो.

उत्तर - हे विधान अयोग्य आहे.

योग्य विधान - पृथ्वीवरील ठिकाणाचे वर्णन करताना फक्त एक अक्ष आणि एक रेखांश विचारात घेतले जातात.

(२) एखाद्या प्रदेशाचा विस्तार सांगताना लगतच्या प्रदेशाच्या मध्यभागांतील, अक्षांश रेखांश गृहीत धरावे लागतात.

उत्तर- हे विधान अयोग्य आहे.

दुरुस्त विधान - एखाद्या प्रदेशाचा विस्तार सांगताना सुरुवातीच्या स्थाना- वरील अक्षांश व रेखांश तसेच शेवटच्या स्थानावरील अक्षांश व रेखांश विचारात घेतले जातात.

(4) 0° पूर्व रेखांश आणि 1800 पूर्व रेखांश.

उत्तर- हे विधान अयोग्य आहे.

बरोबर विधान - 00 रेखीय आणि 1800 रेखीय.

(५) एखादा मार्ग किंवा नदीप्रवाहाचा विस्तार, उगमाकडील स्थानाच्या अक्षांशापासून शेवटच्या स्थानावरील रेखांशाच्या दरम्यान सांगितला जातो.

उत्तर- हे विधान अयोग्य आहे.

दुरुस्त विधान - एखादा मार्ग किंवा नदीप्रवाहाचा विस्तार, उगमाकडील स्थानाच्या अक्षांशापासून व रेखांशापासून ते शेवटच्या स्थानावरील अक्षांशाच्या व रेखांशाच्या दरम्यान सांगितला जातो.

(6) 804′N अक्षांश ते 37066′N अक्षांश हे अचूक स्थान आहे.

उत्तर - हे विधान अयोग्य आहे.

दु. V. 804′ N अक्षांश ते 37066' N अक्षांश हे अचूक स्थान नसून अचूक अक्षीय विस्तार आहे.

प्रश्न ३ - नकाशा संग्रहातील जगाच्या व भारताच्या नकाशात पाहून खालील काही शहरांचे स्थान शोधा. त्यांचे अक्षांश व रेखांश लिहा.

(१) मुंबई

190 उत्तर अक्षांश आणि 730 पूर्व रेखांश

(२) गुवाहाटी

260 उत्तर अक्षांश आणि 910 पूर्व रेखांश

(३) श्रीनगर

34° उत्तर अक्षांश आणि 750 पूर्व रेखांश

(३) फक्त नकाशाद्वारे एखाद्या रस्त्याचे स्थान सांगता येते.

उत्तर- हे विधान अयोग्य आहे.

दुरुस्त विधान - नकाशाप्रमाणेच भौगोलिक माहिती प्रणाली इत्यादींद्वारेही एखाद्या रस्त्याचे स्थान सांगता येते.

(४) भोपाळ २३० उत्तर अक्षांश व ७७० पूर्व रेखांश

(5) चेन्नई 130 उत्तर अक्षांश आणि 800 पूर्व रेखांश

(6) ओटावा

450 उत्तर अक्षांश आणि 760 पश्चिम रेखांश

(७) टोकियो ३६० उत्तर अक्षांश व १४०० पूर्व रेखांश

(8) जोहान्सबर्ग – 260 दक्षिण अक्षांश आणि 280 पूर्व रेखांश

(9) न्यूयॉर्क 410 उत्तर अक्षांश आणि 740 पश्चिम रेखांश

(१०) लंडन ५२° उत्तर अक्षांश व ००८' पश्चिम रेखांश

प्रश्न ४ - पुढील बाबींचे विस्तार नकाशा किंवा पृथ्वीगोलाच्या साहाय्याने लिहा. (मोबाईल व इंटरनेटचा वापर करून तुम्ही उत्तरे पडताळून पहा.)

(१) महाराष्ट्र (राज्य) - १६००३′ उत्तर अक्षांश ते २२० उत्तर अक्षांश आणि ७२० पूर्व रेखांश ते ८१० पूर्व रेखांश.

(२) चिली (देश)

१६० दक्षिण अक्षांश ते ५६० दक्षिण अक्षांश आणि ७०°४०′ पश्चिम रेखांश ते ७०० पश्चिम रेखांश.

(३) ऑस्ट्रेलिया (विभाग)

१००४१′ दक्षिण अक्षांश ते ४३°३८′ दक्षिण अक्षांश आणि ११३००९′ पूर्व रेखांश ते १५३°३८′ पूर्व रेखांश.

(४) श्रीलंका (बेट)

६०४८′ उत्तर अक्षांश ते ९०५०′ उत्तर अक्षांश आणि ७९°४०′ पूर्व रेखांश ते ८१°४५′ पूर्व रेखांश.

पाठातील उपप्रश्न

पृथ्वीगोलाशी मैत्री

प्रश्न १ - पृथ्वीगोलाचे निरीक्षण करून प्रश्नांची उत्तरे दया.

(पा.पु.पृष्ठ.10)

(१) पृथ्वीगोलावरील आडव्या रेांना काय म्हणतात ?

उत्तर - पृथ्वीगोलावरील आडव्या रेषांना अक्षवृत्त असे म्हणतात.

(२) विषुववृत्त कोणकोणत्या खंडांतून व महासागरांतूर जाते ?

उत्तर - विषुववृत्त दक्षिण अमेरिका, मध्य आफ्रिका, आग्नेय आशिया, भारतीय उपखंडाचा काही भाग इत्यादी खंडांतून व पॅसिफिक महासागर, अटलांटिक महासागर इत्यादी महासागरांतून जाते.

(३) कोणते महासागर चारही गोलार्धात बिस्तारलेले आहेत ?

उत्तर - पॅसिफिक महासागर व अटलांटिक महासागर चारही गोलार्धांत विस्तारलेले आहे

(४) कोणकोणते खंड चारही गोलार्धात विस्तारलेले आहेत ?

उत्तर - कोणतेही खंड चारही गोलार्धात विस्तारलेले नाहीत. (५) सर्व रेखावृत्ते कोणत्या दोन अक्षवृत्तांवर एकत्र येतात ?

उत्तर - सर्व रेखावृत्ते उत्तर ध्रुव व दक्षिण ध्रुव या अक्षवृत्तांवर एकत्र येतात. प्रश्न २ - आकृती २.३ च्या आधारे स्थान व विस्तार यांसंबंधीच्या प्रश्नांची उत्तरे

दया. (१) ब्राझील या देशाचा पूर्व-पश्चिम विस्तार कोणत्या गोलार्धात आहे ?

उत्तर - ब्राझील या देशाचा पूर्व-पश्चिम विस्तार पश्चिम गोलार्धात आहे.• 

(2) ब्राझील कोणत्या रेखांशामध्ये 5015' अक्षांश आणि 33145' अक्षांश दरम्यान स्थित आहे?

उत्तर - ५०१५' एन. अक्षांश ३३०४५' एस. ब्राझील 73059' W आणि 34047' W दरम्यान स्थित आहे.

(३) ब्राझील या देशाचा उत्तर-दक्षिण विस्तार कोणकोणत्या गोलार्धात आहे

उत्तर - ब्राझील या देशाचा उत्तर-दक्षिण विस्तार उत्तर गोलार्धात व दक्षिण गोलार्धात आहे.

(४) ब्राझीलची राजधानी ब्राझिलीयाचे स्थान कोणत्या अक्षांश व रेखांशाने निश्चित होते ?

उत्तर - ब्राझीलची राजधानी ब्राझिलीयाचे स्थान १६० दक्षिण अक्षांश व ४८० पश्चिम रेखांश यांनी निश्चित होते.

(५) साओ फ्रान्सिस्को नदीचा विस्तार कोणत्या वृत्तांच्या आधारे लिहिता येईल ?

उत्तर - साओ फ्रान्सिस्को नदीचा विस्तार २१० दक्षिण अक्षांश व ४७°३०′ पश्चिम रेखांश (उगमापासून) आणि ७०३०' द. अक्षांश व ३६०३०' प. रेखांश (मुखापर्यंत) या वृत्तांच्या आधारे लिहिता येईल.

(6) अक्षांश आणि रेखांशाच्या दृष्टीने मॅरेझॉन बेटाचे स्थान द्या. उत्तर - मराजो बेटाचे स्थान ०.०४' एन. अक्षांश आणि 510 W. रेखां

(१) भारतातून कोणते महत्त्वाचे वृत्त जाते ते सांगा. या वृत्तामुळे भारताच्या कोणत्या प्रदेशात 'लंबरूप' सूर्यकिरणे कधीच पडत नाहीत ? कोणता प्रदेश लंबरूप सूर्यकिरणे वर्षातून दोन दिवस अनुभवतो?

उत्तर - भारतातून 'कर्कवृत्त' हे महत्त्वाचे वृत्त जाते. या वृत्तामुळे भारताच्या कर्कवृत्ताच्या उत्तरेकडील प्रदेशात लंबरूप सूर्यकिरणे कधीच पडत नाहीत. भारतातील कर्कवृत्ताच्या दक्षिणेकडील प्रदेश लंबरूप सूर्यकिरणे वर्षातून दोन दिवस अनुभवतो.

(२) खालीलपैकी कोणती रेषा रेषांना समांतर आहे? 

उत्तर -

(1) रेखांश 900 पूर्व रेखांश 900 पश्चिम रेखांशास समांतर.

(2) रेखांश 100 पूर्व रेखांश 1700 पश्चिम रेखांशाच्या समांतर.

(3) रेखांश समांतर 300 पूर्व रेखांश 1500 पश्चिम रेखांश. (4) रेखांश समांतर 200 पश्चिम रेखांश 1600 पूर्व रेखांश.

(३) समोच्च रेषा तुम्हाला काय समजतात? 

उत्तर - (i) कोणत्याही दोन समोरासमोर येणाऱ्या रेखावृत्तांच्या अंशात्मक मूल्याची बेरीज १८०० असते. (ii) समोरासमोरील रेखावृत्तांमुळे दोन रेखावृत्ते मिळून बृहत्वृत्त तयार होते.

प्रश्न १ - खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(1) 00 हे रेखीय काय म्हणून ओळखले जाते.

उत्तर - 00 रेखांश 'ग्रीनविच लाइन' म्हणून ओळखले जाते.

(२) आर्क्टिक वृत्त कशाला म्हणतात?

उत्तर - उत्तर गोलार्धातील ६६°३०′ उत्तर अक्षवृत्तास आर्क्टिक वृत्त असे म्हणतात.

(३) पृथ्वीवर कोणत्या ठिकाणी सूर्याकरणे वर्षातून दोन दिवस लंबरूप पडतात ?

उत्तर - पृथ्वीवर विषुववृत्तापासून २३०३०' उत्तर व २३०३०' दक्षिण अक्षवृत्ताच्या दरम्यानच्या भागातील सर्व ठिकाणी सूर्यकिरणे वर्षातून दोन दिवस लबरूप पडतात.

(4) 1800 ओळीच्या संदर्भात काय मानले जाते?

उत्तर -१८०० रेखावृत्ता संदर्भाने 'आंतरराष्ट्रीय वाररेषा' विचारात घेतली जाते.

प्रश्न १ - एका शब्दांत उत्तरे दयाः

(1) 23030′ उत्तर अक्षांशाला काय म्हणतात? (2) 23030' दक्षिणेच्या अक्षाला काय म्हणतात? कर्क वर्तुळ मकर वर्तुळ

(३) दिनमानाच्या किंवा रात्रमानाचा कालावधी कोणत्याही एका ध्रुवावर जास्तीत जास्त किती महिन्यांचा असतो ? ६

(४) जगातील सर्वांत लहान देश म्हणून कोणता देश ओळखला जातो?

व्हॅटिकन सिटी

(५) तापमान पट्ट्यांच्या अनुषंगाने काय निर्माण होतात? - वायुदाबपट्टे